Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων

Σαν σήμερα 17 Μαΐου του 1902 ο αρχαιολόγος Βαλέριος Στάης μελετώντας τα ευρύματα ενός ναυαγίου ανακαλύπτει τον Μηχανισμό των Αντικυθήρων, ένα από τα πρώτα υπολογιστικά μηχανήματα που κατασκεύασε ο άνθρωπος.

Ας πάρουμε όμως την ιστορία από την αρχή. Βρισκόμαστε περίπου στο 70 π.χ. και ένα πλοίο που μεταφέρει εμπορεύματα από τη Ρόδο προς την Ρώμη (όπου αυτοκράτορας είναι ο Ιούλιος Καίσαρας) χτυπημένο από την σφοδρή θαλασσοταραχή βυθίζεται στα ανοιχτά των Αντικυθήρων συμπαρασύροντας μαζί με το πλήρωμα του και το πολύτιμο φορτίο του.
Και όταν λέμε πολύτιμο φορτίο δεν εννοούμε τόσο τα κοσμήματα , τα όπλα, τα δεκάδες υπέροχα μπρούτζινα αγάλματα που θαυμάζουν όλοι μέχρι σήμερα (ανάμεσά τους και ο γνωστός «Έφηβος») και τα πιθάρια με το κρασί που υπήρχαν στα αμπάρια. Αλλά για ένα μηχανισμό εκπληκτικής ακρίβειας ο οποίος βρισκόταν πολύ μπροστά από την εποχή του και θα έπρεπε να περάσουν πάνω από 15 αιώνες για να κατασκευαστεί ξανά παρόμοιος μηχανισμός που να πλησιάζει στην μηχανική του τελειότητα. Πρόκειται για μία πολύπλοκη κατασκευή, φτιαγμένη από χαλκό, τοποθετημένη μέσα σε ξύλινο πλαίσιο.

Σύμφωνα με τις πληροφορίες που αλιεύσαμε από την σελίδα του σαν σήμερα, ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων θεωρείται ένα από τα πρώτα υπολογιστικά συστήματα. Ένας ωρολογιακός μηχανισμός με δεκάδες οδοντωτούς τροχούς μεγάλης ακριβείας, που περιστρέφονται γύρω από πολλούς άξονες, όπως στα μηχανικά ρολόγια. Οι ιστορικοί πιστεύουν ότι κατασκευάστηκε γύρω στο 87 π.Χ. από τον Ρόδιο αστρονόμο Γέμινο.
Σύμφωνα με τα όσα αναφέρει ο διευθυντής του Ευγενιδείου Πλανηταρίου Διονύσης Σιμόπουλος σε άρθρο του στην εφημερίδα Καθημερινή :
"Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων είναι ένας αναλογικός μηχανικός υπολογιστής, που χρησιμοποιούνταν ως όργανο αστρονομικών παρατηρήσεων. Πρόκειται για τον αρχαιότερο γνωστό πολύπλοκο μηχανισμό πλανητικής λειτουργίας! Κατασκευάστηκε κατά τη διάρκεια της ελληνιστικής περιόδου, μεταξύ 150 π.Χ. και 100 π.Χ.
Ο πολύπλοκος μηχανισμός είναι κατασκευασμένος από μπρούντζο και βρισκόταν εγκιβωτισμένος σε ξύλινο πλαίσιο. Χάρη στη βοήθεια ειδικού τομογράφου που κατασκευάστηκε ειδικά για τον συγκεκριμένο μηχανισμό, διαπιστώθηκε ότι το κύριο θραύσμα φέρει 30 οδοντωτούς τροχούς, οι οποίοι περιστρέφονται γύρω από 10 άξονες. Η λειτουργία του κατέληγε σε τουλάχιστον 5 καντράν, με έναν ή περισσότερους δείκτες στο καθένα. Έχουν διαβαστεί αρκετές από τις επιγραφές που υπήρχαν στις πλάκες και στους περιστρεφόμενους δίσκους, οι οποίες εμπεριέχουν αστρονομικούς και μηχανικούς όρους, κάτι σαν «εγχειρίδιο χρήσης» του οργάνου.

Σύμφωνα με τις πλέον πρόσφατες μελέτες, ο μηχανισμός φέρεται να υπολόγιζε με ακρίβεια τη θέση του Ήλιου και της Σελήνης, καθώς επίσης και τις φάσεις της. Μπορούσε δε να εμφανίζει κάθε πότε θα συνέβαινε έκλειψη Ηλίου και Σελήνης, λαμβάνοντας ως βάση τον βαβυλωνιακό κύκλο του Σάρου (κατά την αρχαιότητα, ο κύκλος αυτός ήταν μια χρονική περίοδος ίση με 6.585,3 ημέρες ή 18 έτη και 11 ημέρες περίπου). Επίσης, προσδιόριζε την ημερομηνία τέλεσης αρχαίων αγώνων στην Ελλάδα (Ολύμπια, Πύθια, Ίσθμια, Νέμεα, κ.α.).

Στις εγχάρακτες πλάκες απεικονίζονται τουλάχιστον δύο ημερολόγια, ένα ελληνικό (βασισμένο στον μετωνικό κύκλο, που ισούται με περίπου 19 έτη) και ένα αιγυπτιακό, που ήταν και το κοινό «επιστημονικό» ημερολόγιο των ελληνιστικών χρόνων."

Το ναυάγιο ανακαλύφθηκε τυχαία στις 4 Απριλίου του 1900 από ένα Συμιακό σπογγαλιευτικό το οποίο βρέθηκε σε σφοδρή θαλασσοταραχή στην περιοχή του Μυρτώου πελάγους και αναγκάστηκε να ρίξει άγκυρα στα Αντικύθηρα. Καπετάνιος του πλοίου ο Δημήτριος Κόντος ο οποίος μαζί με τους σφουγγαράδες του αποφασίζουν να ψάξουν για σφουγγάρια στην περιοχή μέχρι να περάσει η κακοκαιρία.

Ο πολύπειρος σφουγγαράς Ηλίας Σταδιάτης ανακαλύπτει πρώτος το ναυάγιο σε βάθος περίπου 45 μέτρων και επιστρέφει στο πλοίο όπου και περιγράφει στους υπόλοιπους τι ανακάλυψε. Πρόκειται για ένα αρχαίο σκαρί που έχει διασπαρεί στον πυθμένα. Μέχρι να κοπάσει η καταιγίδα ανελκύουν όσο περισσότερα ευρήματα μπορούν. Κατόπιν ενημερώνουν τις αρχές, που στέλνουν πλοίο του Πολεμικού Ναυτικού στην περιοχή.

Οι έρευνες θα συνεχιστούν για αρκετούς μήνες και θα ανασυρθούν περισσότεροι από 200 αμφορείς, ασημένια νομίσματα, μπρούτζινα γλυπτά (ανάμεσά τους ο έφηβος των Αντικυθήρων), σκεύη, λυχνάρια και περίτεχνα βάζα. Ο θάνατος ενός δύτη και η παράλυση άλλων από τη νόσο των δυτών λόγω του μεγάλου βάθους θα βάλει τέλος στην επιχείρηση. Οι έρευνες θα συνεχιστούν 75 χρόνια μετά από τον Γάλλο ωκεανογράφο Ζακ Ιβ Κουστό, το φθινόπωρο του 1976.

Όλα τα ευρήματα θα μεταφερθούν στο Αρχαιολογγικό μουσείο Αθηνών όπου λόγω της σημασίας τους αρχαιολόγοι Έλληνες και ξένοι θα τα επισκεφτούν για να τα μελετήσουν. Στις 17 Μαϊου του 1902 ο μέχρι πριν λίγο καιρό υπουργός Παιδείας Σπυρίδων Στάης μαζί με την οικογένειά του θα επισκεφτεί τα ευρήματα συνοδευόμενος και από τον ξάδελφό του αρχαιολόγο Βαλέριο Στάη ο οποίος ήταν ο διευθυντής του Αρχαιολογικού μουσείου. Ο υπουργός και ο αρχαιολόγος είχαν καταγωγή από τα Κύθηρα και έτσι είχαν έναν επιπλέον λόγω για αυτή την επίσκεψη.

Οι δύο άντρες θα σταθούν μπροστά στο μπρούτζινο άγαλμα του Εφήβου των Αντικυθήρων (που μέχρι τότε θεωρούνταν το σπουδαιότερο εύρημα του ναυαγίου)που χρονολογείται το 340 π.χ και θα παρακολουθούν τις εργασίες συγκόλλησης από έναν Γάλλο ειδικό. Ο Γάλλος έχει ζητήσει να τοποθετήσουν γύρω από το άγαλμα όλα τα μπρούτζινα ευρήματα που δεν είχαν ταυτοποιηθεί ώστε να βρει κομμάτια του αγάλματος που έλειπαν.

Ο Στάης θα παρατηρήσει ότι ένα από αυτά τα αντικείμενα είχε γρανάζια και επάνω του υπήρχαν σχέδια τα οποία έμοιαζαν με επιγραφές. Από εκείνη τη στιγμή ξεκίνησαν οι μελέτες στο «μηχάνημα καθ’ ὁλοκληρίαν ὅμως ὀξειδωμένον», όπως το αναφέρει η εφημερίδα Εστία στις 22 Μαΐου 1902. Αποτελείται από 82 θραύσματα εκ των οποίων τα επτά είναι τα μεγαλύτερα.

Στην αποκρυπτογράφηση του Μηχανισμού των Αντικυθήρων, σημαντική είναι η συμβολή του βρετανού καθηγητή της ιστορίας της επιστήμης Ντέρεκ Τζον Ντε Σόλλα Πράις (1922-1983). Ο Πράις είχε την σημαντική υποστήριξη του πυρηνικού κέντρου «Δημόκριτος» και την βοήθεια του πυρηνικού φυσικού Χαράλαμπου Καράκαλου, με τον οποίο συνεργάστηκαν στενά επί πολλά χρόνια, τόσο στη ραδιοφωτογράφηση του μηχανισμού με ακτίνες Γ και Χ, όσο και στην ανάλυση της δομής και των συνδέσεων του.

Αρχικά παρουσίασε ένα άρθρο το 1959 στο περιοδικό «Scientific American» και μετά από μελέτες που κράτησαν 15 χρόνια το σύγγραμμα «Gears from the Greeks: The Antikythera Mechanism – A Calendar Computer from ca. 80 BC».

Ο μηχανισμός των Αντικυθήρων είναι ένα από τα σημαντικότερα αρχαιολογικά ευρήματα που εκτίθενται στο Αρχαιολογικό μουσείο και προσελκύει το ενδιαφέρον πολλών μελετητών που συνεχώς προβαίνουν σε σημαντικές ανακαλύψεις. Έχουν δημιουργεί αρκετά αντίγραφα για το πως ήταν ο συγκεκριμένος μηχανισμός όπως η παρακάτω από το αρχαιολογικό του ΑΠΘ.

Κλείνοντας την αναφορά μας στον πρώτο γνωστό υπολογιστή που κατασκεύασε ο άνθρωπος παραθέτουμε το ντοκυμαντέρ του BBC.